[1]. در روایات بسیاری، حضرات معصومين( بر عزاداري و گريه براي امام حسين(ع) تأکيد فرموده و خود به آن اقدام مي‌کردند. از آن جمله:

حضرت زهرا(س): امام صادق(ع) به ابابصير فرمودند: «يَا أَبَا بَصِيرٍ إِنَّ فَاطِمَةَ(س) لَتَبْكِيهِ وَ تَشْهَقُ فَتَزْفِرُ جَهَنَّمُ زَفْرَةً ... فَلَا تَسْكُنُ حَتَّى يَسْكُنَ صَوْتُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاء ـ اى ابو بصير! فاطمه(س) بر آن حضرت گريست و زجّه زده و به دنبال آن جهنّم فريادى كشيد و... در عين حال دوزخ ساكت و آرام نمى‏شود مگر صداى فاطمه(س) آرام گردد.» [کامل الزّيارات، ص 82]

امام سجّاد(ع): امام صادق(ع) در وصف حضرت امام سجّاد(ع) به زراره فرمودند: «وَ كَانَ جَدِّي إِذَا ذَكَرَهُ بَكَى حَتَّی تَمْلَأَ عَيْنَاهُ لِحْيَتَهُ وَ حَتَّى يَبْكِيَ لِبُكَائِهِ رَحْمَةً لَهُ مَنْ رَآهُ ـ جدّم هرگاه امام حسین(ع) را به‌ياد مي‌آورد، آن‌قدر اشک مي‌ريخت که محاسن شريفش پر از اشک مي‌شد و حاضران از گريۀ او به گريه مي‌افتادند.» [کامل الزّيارات، ص 81]  همچنین ر.ک: مثير الاحزان، ص 115؛ تاريخ مدينة دمشق، ج 41، ص 386. E

F امام باقر(ع): در یکی از مجالس عزا، وقتي کميت شاعر، شعر خود را براي امام باقر(ع) خواند، حضرت گريستند و فرمودند: «يا كُمَيت، لَو كانَ عِندَنا مالٌ لأعطَيناكَ، وَ لكِن لَكَ مَا قَالَ رَسولُ اللَّهِ(ص) لِحَسّانِ بنِ ثابِت: لا زِلتَ مُؤَيّداً بِروحِ القُدُسِ مَا ذَبَبْتَ عَنّا أهلَ البَيتِ ـ اي کميت! اگر سرمايه‌اي داشتيم در پاداش اين شعرت به تو مي‌بخشيديم؛ امّا پاداش تو همان دعايي است که پيامبر(ص) دربارۀ حسّان بن ثابت فرمودند که همواره به روح‌القدس تأييد شده‌ای تا وقتی که از ما اهل‌بيت دفاع می‌کنی.» [مروج الذهب، ج 3، ص 229] همچنين آن حضرت براي عزاداري روز عاشورا خطاب به علقمه فرمودند: «يَا عَلْقَمَةُ وَ انْدُبُوا الْحُسَيْنَ(ع) وَ ابْكُوهُ‏ وَ لْيَأْمُرْ أَحَدُكُمْ مَنْ فِي دَارِهِ بِالْبُكَاءِ عَلَيْهِ وَ لْيُقِمْ عَلَيْهِ فِي دَارِهِ الْمُصِيبَةَ بِإِظْهَارِ الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ وَ تَلَاقَوْا يَوْمَئِذٍ بِالْبُكَاءِ بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ فِي الْبُيُوتِ وَ حَيْثُ تَلَاقَيْتُمْ وَ لْيُعَزِّ بَعْضُكُمْ بَعْضاً بِمُصَابِ الْحُسَيْنِ(ع) ـ‌ ای علقمه! براى امام حسين(ع)  ندبه و گريه کنید و هر کدام از شما، به كسانى‌كه در خانۀ او هستند، امر نمايد كه براى آن حضرت بگريند و با اظهار جزع و فزع بر آن جناب در خانه‏اش اقامۀ مصيبت نمايد و مواظب باشند هرگاه اهل خانه يك‌ديگر را ملاقات كردند، با گريه باشند و لازم است برخى از آنها بعضى ديگر را نسبت به مصيبت حضرت ابا عبد اللَّه الحسين(ع) تسليت دهند.» [مستدرك الوسائل، ج ‏10، ص 316]

امام صادق(ع): امام صادق(ع) در جلسۀ عزاداري که براي امام حسين(ع) برپا کرده بودند، به يکي از اصحاب خود به نام اباهارون فرمودند: دربارۀ امام حسين(ع) برايم شعري بخوان. اباهارون براى آن حضرت شعري خواند. حضرت فرمودند: نه، آن طور كه در جمع خودتان مى‏خوانى و به همان نحو كه در كنار قبر آن حضرت (حضرت امام حسين(ع)) مرثيه مى‏خوانى، بخوان. ابو هارون مى‏گويد: پس شعر ذيل را [که از سيّد حميري است] براى آن حضرت خواندم:

«امْرُرْ عَلَی جَدَثِ الْحُسَيْنِ                          فَقُلْ لِأَعْظُمِهِ الزَّكِيَّةِ»

         (بر سر قبر امام حسين(ع) مرور كن و به استخوان‌هاى پاك و پاكيزه‏اش بگو)          E

F «فَلَمَّا بَكَى، أَمْسَكْتُ أَنَا، فَقَالَ: مُرَّ فَمَرَرْتُ، قَالَ ثُمَّ قَالَ: زِدْنِي، زِدْنِي. قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ:

يَا مَرْيَمُ قُومِي فَانْدُبِي مَوْلَاكِ                       وَ عَلَى الْحُسَيْنِ فَأَسْعِدِي بِبُكَاكِ

قَالَ فَبَكَى وَ تَهَايَجَ النِّسَاءُ قَالَ فَلَمَّا أَنْ سَكَتْنَ قَالَ لِي يَا بَا هَارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ(ع) فَأَبْكَى عَشَرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ ثُمَّ جَعَلَ يَنْقُصُ وَاحِداً وَاحِداً حَتَّى بَلَغَ الْوَاحِدَ- فَقَالَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ فَأَبْكَى وَاحِداً فَلَهُ الْجَنَّةُ ثُمَّ قَالَ مَنْ ذَكَرَهُ فَبَكَى فَلَهُ الْجَنَّةُ ـ ابوهارون مى‏گويد: وقتى حضرت گريستند، من خوددارى كرده و خواندن را متوقّف نمودم؛ پس حضرت فرمودند: مابقى اشعار را بگو. وقتى مابقى اشعار را گفتم‏، فرمودند: بيشتر برايم بخوان، بيشتر برايم بخوان. ابو هارون مى‏گويد: پس اين بيت را خواندم:

(اى مريم بايست و بر سروَر خود ندبه و زارى نما، زارى كن بر حضرت حسين(ع) و با اين زارى و گريۀ خود، او را نصرت و يارى نما)

ابو هارون مى‏گويد: پس از خواندن اين بيت، حضرت گريستند و زنان پشت پرده نيز شيون و زارى كردند. وى مى‏گويد: وقتى بانوان آرام گرفتند، حضرت به من فرمودند: اى ابا هارون! كسى كه در مرثيه حضرت امام حسين(ع) شعر بخواند و ده نفر را بگرياند بهشت براى او است سپس حضرت نفرات گريه‏كنندگان را يكى‌يكى كاهش داده تا به «يک نفر» رسيدند و فرمودند: كسى كه در رثاء حضرت حسين(ع) شعر خوانده و يك نفر را بگرياند، بهشت براى اوست. سپس فرمودند: كسى‌كه ياد امام حسين(ع) نموده و براى آن حضرت بگريد، بهشت براى او است.» [کامل الزّيارات، ص 105 و 106]

همچنين آن حضرت مي‌فرمودند: «كُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ مَكْرُوهٌ سِوَى الْجَزَعِ‏ وَ الْبُكَاءِ عَلَى‏ الْحُسَيْنِ‏(عَلَيْهِ السَّلَامُ) ـ هرگريه و ناله‌اي ناپسند است به‌جز گريه و شيون براي امام حسين(ع).» [امالي الطوسي، ص 162] خودشان نیز در روز عاشورا، به‌شدّت گریه و عزداری می‌کردند: «دَخَلْتُ عَلَى مَوْلَايَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) يَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ هُوَ مُتَغَيِّرُ اللَّوْنِ وَ دُمُوعُهُ تَنْحَدِرُ عَلَى خَدَّيْهِ كَاللُّؤْلُؤِ»[بحار الأنوار، ج 98، ص 309]

امام رضا(ع): دعبل خزاعي نقل مي‌کند: «دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ        E         F عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا(ع) فِي مِثْلِ هَذِهِ الْأَيَّامِ فَرَأَيْتُهُ جَالِساً جِلْسَةَ الْحَزِينِ‏ الْكَئِيبِ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ حَوْلِهِ ... ثُمَّ إِنَّهُ(ع) نَهَضَ وَ ضَرَبَ سِتْراً بَيْنَنَا وَ بَيْنَ حُرَمِهِ وَ أَجْلَسَ أَهْلَ بَيْتِهِ مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ لِيَبْكُوا عَلَى مُصَابِ جَدِّهِمُ الْحُسَيْنِ(ع) ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيَّ وَ قَالَ لِي يَا دِعْبِلُ ارْثِ الْحُسَيْنَ فَأَنْتَ نَاصِرُنَا وَ مَادِحُنَا مَا دُمْتَ حَيّاً فَلَا تُقَصِّرْ عَنْ نَصْرِنَا مَا اسْتَطَعْتَ قَالَ دِعْبِلٌ فَاسْتَعْبَرْتُ وَ سَالَتْ عَبْرَتِي وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:‏

أَ فَاطِمُ لَوْ خِلْتِ الْحُسَيْنَ مُجَدَّلًا                   وَ قَدْ مَاتَ عَطْشَاناً بِشَطِّ فُرَات...»

در چنين ايّامى خدمت سيّد و مولاى خود على بن موسى الرضا(ع) رسيدم، ديدم اندوهناك و غمگين نشسته و اصحابش گرد اويند، ...سپس برخاست، پرده ميان ما و زنان حرم كشيد و خانواده خود را پس پرده نشانيد تا در مصيبت جدّشان حسين(ع) گريه كنند. سپس به من رو كرد و فرمود: اى دعبل، براى حسين(ع) نوحه‏سرائى كن، تو تا زنده هستى يار و مدّاح ما باش و تا توانى از يارى ما كوتاهى مكن، دعبل گويد: اشكم روان شد و سرودم:

«أَ فَاطِمُ لَوْ خِلْتِ الْحُسَيْنَ مُجَدَّلًا                                 وَ قَدْ مَاتَ عَطْشَاناً بِشَطِّ فُرَات»

(اى فاطمه آيا ديدى آغشته به خون فرزند، بر شط فرات عطشان، او را به ستم كشتند؟) [بحار الأنوار، ج 45، ص 207]

امام رضا(ع) خطاب به ابن شبيب فرمودند: «يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ كُنْتَ بَاكِياً لِشَيْ‏ءٍ فَابْكِ‏ لِلْحُسَيْنِ‏ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(» اى پسرشبيب! اگر مي‌خواهى بر چيزي گريه کني، بر حسين بن علىّ ابن ابي طالب( گريه كن‏ [عيون اخبار الرّضا(ع)، ج 1، ص 299] همچنين آن حضرت فرمودند: «مَنْ‏ تَذَكَّرَ مُصَابَنَا وَ بَكَى لِمَا ارْتُكِبَ مِنَّا كَانَ مَعَنَا فِي دَرَجَتِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَنْ ذُكِّرَ بِمُصَابِنَا فَبَكَى وَ أَبْكَى لَمْ تَبْكِ عَيْنُهُ يَوْمَ تَبْكِي الْعُيُونُ وَ مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً يُحْيَا فِيهِ أَمْرُنَا لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوب ـ هركس مصيبت‌هاى ما را به‌ياد آورد و براي ظلم‌هايي که به ما شده، بگريد يا ديگران را بگرياند، در قيامت با ما خواهد بود و کسي‌که براي مصائب ما گريان شود، در روزى كه تمام چشم‌ها E F گريان است، چشمش گريان نخواهد بود و هر كس در مجلسى بنشيند و در آنجا امر ما را زنده كند، قلبش در روزى كه قلب‌ها مي‌ميرد، نخواهد مرد.‏‏» [امالي الصّدوق، ص 73] و نيز فرمودند: «فَعَلَی مِثْلِ الْحُسَيْنِ فَلْيَبْكِ‏ الْبَاكُون ـ بر مانند امام حسين(ع)، گريه‌کنندگان بايد بگريند.‏» [امالي الصّدوق، ص 128]

خود امام حسين(ع) فرمودند: «أَنَا قَتِيلُ‏ الْعَبْرَةِ لَا يَذْكُرُنِي‏ مُؤْمِنٌ‏ إِلَّا اسْتَعْبَر ـ‌ من كشتۀ اشکم، هيچ مؤمنى مرا ياد نمى‏كند مگر آنكه با ياد من، گریه می‌کند.» [امالي الصّدوق، ص 137]

[2]. ر.ک: کامل الزّيارات، ص 100 تا 106؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 273 تا 296.

[3]. صحيفه امام، ج ‏17، ص 498: «... آن روضه‏هاى سنّتى را سر جاى خودش نگه داريد.»

[4]. پس از شهادت اميرالمؤمنين(ع)، امام مجتبي(ع) با لباس سياه ميان مردم حاضر شدند و براي آنان خطبه خواندند. [شرح نهج‌البلاغه، ج 16، ص 22] وقتي امّ‌سلمه از خبر شهادت امام حسين(ع) آگاه گرديد، لباس سياه پوشيد و خيمۀ سياهي براي عزاداري آن حضرت در کنار قبر پيامبر اکرم(ص) برپا نمود. [عيون الأخبار و فنون الآثار، ص 109]    E

Fهنگامي که اسراء در شام حضور داشتند و يزيد براي ظاهرسازي اجازۀ عزاداري به اهل‌بيت(ع) داد، همۀ اسيران براي امام حسين(ع) سياه پوشيدند و مجالس عزاداري و نوحه برپا کردند: «...وَ لَمْ تَبْقَ هَاشِمِيَّةٌ وَ لَا قُرَشِيَّةٌ إِلَّا وَ لَبِسَتِ‏ السَّوَادَ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ نَدَبُوهُ عَلَى مَا نُقِلَ سَبْعَةَ أَيَّام.‏» [بحار الأنوار، ج 45، ص 196]

همچنين در روايت آمده است: «لَمَّا قُتِلَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ(ع) لَبِسْنَ نِسَاءَ بَنِي‏ هَاشِمٍ‏ السَّوَادَ وَ الْمُسُوحَ وَ كُنَّ لَا يَشْتَكِينَ مِنْ حَرٍّ وَ لَا بَرْدٍ وَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ(ع) يَعْمَلُ لَهُنَّ الطَّعَامَ لِلْمَأْتَم‏ ـ وقتى حسين بن على(ع) كشته شد زنان بنى هاشم لباس مشكى پوشيدند. از گرما و سرما شكايتى نداشتند. حضرت على بن الحسين(ع) به علت اينكه آنان ماتم زده بودند، براى ايشان غذا درست مي‌كرد.» [المحاسن، ج 2، ص 420]

[5]. امام مجتبي(ع) دربارۀ عظمت وقايع عاشورا در برابر مسموميّت و شهادت خود، خطاب به امام حسين(ع) فرمودند: «لَا يَوْمَ كَيَوْمِكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّه ـ ای اباعبدالله! هیچ روز تلخی، مانند روز شهادت تو نیست.» [امالي الصّدوق، ص 116]

[6]. ر.ک: کامل الزّيارات، ص 70  و 81  و 82  و 104؛ الخصال، ج 2، ص 518؛ اللهوف، ص 209؛ رجال الکشي، ص 289، امالي الصّدوق، ص 128؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 207؛ ج 98، ص 320.

[7]. براي تکميل بحث، اشاره به اين روايت از امام صادق(ع) نيز خالي از لطف نيست که راوي از حضرت پرسيد: چرا روز عاشورا روز مصيبت و غم و اندوه و گريۀ شديد است، ولى روز رحلت پيامبر معظّم اسلام(ص) و روز شهادت حضرت زهراى اطهر(س) و روز شهادت امير المؤمنين(ع) و روز شهادت امام حسن(ع) اين‌گونه شديد نيست!؟ حضرت فرمودند: «إِنَّ يَوْمَ الْحُسَيْنِ(ع) أَعْظَمُ مُصِيبَةً مِنْ جَمِيعِ سَائِرِ الْأَيَّامِ وَ ذَلِكَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكِسَاءِ الَّذِي كَانُوا أَكْرَمَ الْخَلْقِ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى كَانُوا خَمْسَةً فَلَمَّا مَضَى عَنْهُمُ النَّبِيُّ(ص) بَقِيَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ( فَكَانَ فِيهِمْ لِلنَّاسِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَتْ فَاطِمَةُ(س) كَانَ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ لِلنَّاسِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَى مِنْهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) كَانَ لِلنَّاسِ فِي الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا مَضَى الْحَسَنُ(ع) كَانَ لِلنَّاسِ فِي الْحُسَيْنِ(ع) عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَيْنُ(ع) لَمْ يَكُنْ بَقِيَ مِنْ أَهْلِ الْكِسَاءِ أَحَدٌ لِلنَّاسِ فِيهِ بَعْدَهُ عَزَاءٌ وَ سَلْوَةٌ فَكَانَ ذَهَابُهُ كَذَهَابِ جَمِيعِهِمْ كَمَا كَانَ بَقَاؤُهُ كَبَقَاءِ جَمِيعِهِمْ فَلِذَلِكَ صَارَ يَوْمُهُ أَعْظَمَ مُصِيبَةً ـ روز شهادت و مصيبت امام حسين(ع) از ساير روزها بزرگ‌تر است؛ زيرا اصحاب كساء كه گرامى‏ترين خلق خدا به‌شمار مي‌رفتند پنج نفر بودند. هنگامى كه پيامبر اکرم(ص) از ميان ايشان رفت، حضرت امير با فاطمه زهراء و حسن و حسين( باقى ماندند. دل مردم از ديدن ايشان تسلى و تسكين پيدا مي‌كرد. موقعى كه حضرت زهراء(س)  راE Fشهيد كردند قلب مردم به وسيله ديدار حضرت امير و حسن و حسين( تسلى مى‏يافت. وقتى حضرت امير(ع) را شهيد نمودند، دل مردم به ديدن حضرت حسنين(ع) خوش بود. موقعى كه امام حسن(ع) را شهيد كردند، چشم مردم به حضرت امام حسين(ع) باز مي‌شد؛ امّا هنگامى كه امام حسين(ع) را شهيد نمودند، كسى از اصحاب كساء باقى نمانده بود كه مردم به وى دل‏خوش كنند. پس شهيد شدن امام حسين(ع) مثل اين بود كه عموم اصحاب كساء( شهيد شده باشند، همچنان كه باقى بودن آن حضرت نظير اين بود كه جميع ايشان باقى باشند. بدين لحاظ است كه مصيبت روز عاشورا از مصيبت كلّيۀ روزها بزرگ‌تر است.» [علل الشّرائع، ج 1، ص 225]

[8]. خداوند متعال و جبرئيل، براي برخي از انبياء عظام(، واقعۀ کربلا و شهادت امام حسين(ع) را شرح داده‌‌اند و آنان بر آن حضرت گريسته و بر دشمنان ايشان، لعن کرده‌اند. در ذيل به برخي از آنها اشاره مي‌شود:

حضرت آدم(ع): بحار الأنوار، ج 44، ص 242 و 245؛ حضرت نوح(ع): نوادر المعجزات، ص 163؛ الدرّ النظيم، ص 764؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 243؛ حضرت ابراهيم(ع): کامل الزّيارات، ص 67؛ الخصال، ج 1، ص 59؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 243؛ حضرت اسماعيل(ع): کامل الزّيارات، ص 64؛ علل الشرائع، ج‏1، ص 78؛ حضرت خضر(ع): الدر النظيم، ص 540؛ حضرت موسي(ع): بحار الأنوار، ج 44، E F ص 244؛ حضرت داوود(ع): كامل الزّيارات، ص 67؛ حضرت سليمان(ع): البرهان في تفسير القرآن، ج ‏4، ص 659؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 244؛ حضرت زکريا(ع): کمال الدين، ج 2، ص 461؛ حضرت عيسي(ع): الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 919؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 244.

[9]. پيامبر اکرم(ص) و ساير حضرات معصومين( در موقعيّت‌هاي مختلف، به جريان شهادت امام حسين(ع) اشاره فرموده و به‌خاطر اين مصيبت عظيم، گريسته و عزاداری کرده‌‌اند. برای آگاهی از عزاداری و گریۀ اصحاب کساء(، ر.ک: پيامبر اکرم(ص): الإرشاد، ج ‏2، ص 131؛ إعلام الوری، ج ‏1، ص 428؛ ذخائر العقبى، ص 147؛ الطبقات الكبری، ج ‏10، ص 423 تا 431؛ مقتل الحسين(ع) (الخوارزمي)، ج ‏1،  ص 231 تا 235؛ تاريخ مدينة دمشق، ج ‏14، ص 187 تا 198؛ اميرالمؤمنين(ع): أمالي الصّدوق، ص 597؛ الفضائل، ص 141؛ بحار الأنوار، ج 41، ص 295؛ تاريخ مدينة دمشق، ج ‏14، ص 187؛ حضرت زهرا(س): کامل الزّيارات، ص 57 و 82؛ بحار الأنوار، ج ‏44، ص 264 و 293؛ امام مجتبي(ع): مناقب آل ابي طالب، ج ‏4، ص 86. پس از واقعۀ شهادت امام حسين(ع) نیز، حضرت زينب(س) اوّلين عزادار آن حضرت است. ايشان هنگام گذر از قتلگاه روضه‌خواني کردند که در اثر آن، دوست و دشمن، به گريه افتادند. [أنساب الأشراف، ج ‏3، ص 206؛ تاريخ الطبري، ج 4، ص 348]

[10]. البته پیش از صفویه نیز حکومت‌های شیعی در ایران، به احیای عزادارای می‌پرداختند. مثلاً در اواسط قرن چهارم (352 قمري) در حکومت آل بويه، عزاداري‌ها علني و سراسري شد و روز عاشورا، تعطيلي رسمي کشور گرديد. در روز عاشورا، بازارها تعطيل شدند و مردم به سوگواري براي شهادت ابا عبدالله الحسين(ع) نشستند. [تاريخ الطبري، ج ‏11، ص 397؛ الکامل في التاريخ، ج 8، ص 549؛  المنتظم، ج 14، ص 150؛ البداية و النهايه، ج 11، ص 276]

[11]. امام سجّاد(ع): کامل الزّيارات، ص 107؛ مثير الاحزان، ص 115؛ امام باقر(ع): مروج الذّهب، ج 3، ص 299؛ امام صادق(ع): كامل الزّيارات، ص 105 و 108؛ رجال الكشي، ج‏2، ص 574؛ امام کاظم(ع): امالي الصّدوق، ص 128؛ امام رضا(ع): امالي الصّدوق، ص 128؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 207.

[12]. ر.ک: الکامل فی التاريخ، ج 7، ص 55؛ تاريخ الطبري، ج 9، ص 185؛ البداية و النهاية، ج 10، ص 347.

[13]. روايت معروف امام جواد(ع) از قول پدرانش دربارۀ امام حسين(ع) به‌عنوان «مِصْبَاحُ هُدًی وَ سَفِينَةُ نَجَاةٍ» [عيون اخبار الرّضا(ع)، ج 1، ص 59]؛ فرستادن نايب براي زيارت کربلا، توسّط امام هادي(ع) جهت استشفاء و زيارت امام حسين(ع)، باوجود خفقان شديد [الکافي، ج 4، ص 567]؛ مقدّم دانستن زيارت امام حسين(ع) توسّط امام هادي(ع) [الكافي، ج‏4 ، ص 584]؛ تأکيد امام عسکري(ع) بر زيارت اربعين [تهذيب الأحكام، ج‏6، ص 52] و صدور دعاي روز سوّم شعبان به مناسبت ميلاد امام حسين(ع) [مصباح المتهجّد، ج 2، ص 826].

[14]. ر.ک: المزار الکبير، ص 501.

[15]. صحيفه امام، ج ‏15، ص 331 و330: «... بايد ما محرّم و صفر را زنده نگه داريم به ذكر مصائب اهل‌بيت( كه با ذكر مصائب اهل‌بيت( زنده مانده است اين مذهب تا حالا؛ با همان وضع سنّتى، با همان وضع مرثيه‌سرايى و روضه‏خوانى.... ما بايد حافظ اين سنّت‌هاى اسلامى، حافظ اين دستجات مبارك اسلامى كه در عاشورا، در محرّم و صفر، در مواقع مقتضى به راه مى‏افتند، [باشيم؛] ... و گويندگان پس از اينكه مسائل روز را گفتند، روضه را همان‌طور كه سابق مى‏خواندند و مرثيه را همان‌طور كه سابق مى‏خواندند، بخوانند و مردم را مهيّا كنند براى فداكارى.»

[16]. عزاداری برای عثمان(متوفّی 35 ق)[تاريخ الطبری، ج 4، ص 562؛ المنتظم، ج ‏5، ص 77؛ البداية و النهاية، ج 7، ص 227و229؛ ]؛ عزاداري براي جويني(متوفّي 478 ق) [المنتظم، ج ‏16، ص 247؛ سير اعلام النبلاء، ج 18، ص 476]؛ عزاداري براي احمد بن سلطان ملك شاه( متوفّي 481 ق) [البداية و النهاية، ج ‏12، ص 135] ؛ عزاداري براي المسترشد عباسى (متوفّي 529) [تاريخ الاسلام، ج 36، ص 52] عزاداري براي ابن‌جوزي(متوفّي 597 ق) [سير اعلام النبلاء، ج 21، ص 380]؛ عزاداري براي ابن‌تيميّه (متوفّي 728 ق) [البداية و النهاية، ج ‏14، ص 136] و...

[17]. عزاداري براي امام حسين(ع) در سيرۀ بزرگان از اهل‌سنّت نيز مشاهده مي‌شود، چنان‌که نقل شده است در يك روز عاشورا، از سبط بن جوزي خواستند که به منبر برود و دربارۀ شهادت امام حسين(ع) سخن بگويد. او با اينکه سخنور توانايي بود، وقتي به منبر رفت، ساکت ماند و نتوانست در مصیبت و مرثیۀ امام حسین(ع) صحبت كند؛ سپس در عزاي آن حضرت به‌شدّت و بلند گريست و در حالت گريه، این شعر را خواند:

ويل لمن شفعاؤه خصماؤه          و الصور في نشر الخلائق ينفخ‏

لا بد أن ترد القيامة فاطم           و قميصها بدم الحسين ملطخ‏

پس از آن، از منبر پایین آمد. [البداية و النهاية، ج 13، ص 194 و 195]

[18]. روز تاسوعا(روز نهم محرّم): امام صادق(ع) دربارۀ روز تاسوعا فرمودند: «تَاسُوعَاءُ يَوْمٌ حُوصِرَ فِيهِ الْحُسَيْنُ(ع) وَ أَصْحَابُهُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِكَرْبَلَاءَ وَ اجْتَمَعَ عَلَيْهِ خَيْلُ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَنَاخُوا عَلَيْهِ‏ وَ فَرِحَ ابْنُ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ بِتَوَافُرِ الْخَيْلِ وَ كَثْرَتِهَا وَ اسْتَضْعَفُوا فِيهِ الْحُسَيْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ أَصْحَابَهُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ أَيْقَنُوا أَنْ لَا يَأْتِيَ الْحُسَيْنَ(ع) نَاصِرٌ وَ لَا يُمِدَّهُ أَهْلُ الْعِرَاقِ بِأَبِي الْمُسْتَضْعَفُ الْغَرِيبُ ـ تاسوعا روزى است كه امام حسين(ع) و يارانش در كربلا محاصره شدند و اهل شام در اطراف آنان اجتماع نمودند. ابن مرجانه و ابن سعد از كثرت لشكر خود خوشحال شدند و امام حسين(ع) و ياران او را در آن روز ضعيف شمردند يقين كردند كه براى حسين(ع) ياورى نخواهد آمد و اهل عراق آن حضرت را امداد نخواهند كرد. پدرم فداى آن حسينى كه ضعيف شمرده شد و غريب بود.» [الکافي، ج 4، ص 147]

روز عاشورا: زيارت عاشورا از جمله زيارت‌هاي مؤکّد در اين روز است و امام باقر(ع) دربارۀ عزاداري اين روز براي کساني که امکان زيارت امام حسين(ع) از نزديک را ندارند، فرمودند: «... ثُمَّ لْيَنْدُبِ الْحُسَيْنَ(ع) وَ يَبْكِيهِ وَ يَأْمُرُ مَنْ فِي دَارِهِ بِالْبُكَاءِ عَلَيْهِ وَ يُقِيمُ فِي دَارِهِ مُصِيبَتَهُ بِإِظْهَارِ الْجَزَعِ عَلَيْهِ وَ يَتَلَاقَوْنَ بِالْبُكَاءِ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فِي الْبُيُوتِ وَ لْيُعَزِّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمُصَابِ الْحُسَيْنِ(ع)‏... ـ براى امام حسين(ع) ندبه و گريه نموده و به كسانى كه در خانه مى‏باشند نيز امر نمايد كه براى آن حضرت بگريند و با اظهار جزع و فزع بر آن حضرت، در خانه‏اش اقامه مصيبت نمايد و هرگاه اهل خانه يكديگر را ملاقات كردند با گريه باشند و لازم است برخى از آنها بعضى ديگر را نسبت به مصيبت حضرت ابا عبد اللّه الحسين(ع) تسليت دهند.» [کامل الزّيارات، ص 175. همچنين ر.ک: علل الشّرائع، ج 1، ص 265؛ مسار الشيعه، ص 44]؛ امام رضا(ع) E F نيز مي‌فرمايند: «مَنْ كَانَ يَوْمُ عَاشُورَاءَ يَوْمَ مُصِيبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُكَائِهِ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَوْمَ فَرَحِهِ وَ سُرُورِهِ ـ هركه روز عاشورا را روز مصيبت و اندوه و گريه قرار دهد، خداوند متعال روز قيامت را براى وى روز شادى و سرور قرار خواهد داد.»[امالي الصّدوق، ص 129]

 روز اربعين: براي اين روز زيارت خاصّي وارد شده است که امام حسن عسکري(ع) خواندن آن را از علائم مؤمن برشمرده و فرمودند: «عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِينَ وَ زِيَارَةُ الْأَرْبَعِينَ وَ التَّخَتُّمُ فِي الْيَمِينِ وَ تَعْفِيرُ الْجَبِينِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم‏ ـ علامت‌هاى مؤمن پنج چيز است: پنجاه و يك ركعت نماز، زيارت اربعين، انگشتر كردن در دست راست، پيشانى بر خاك نهادن و بلند گفتن «بسم اللّه» در نماز.» [کتاب المزار، ص 53]

البته براي مطلق عزاداري در ماه محرّم به‌خصوص دهۀ اوّل، از امام رضا(ع) نقل شده است که فرمودند: «إِنَّ الْمُحَرَّمَ شَهْرٌ كَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ يُحَرِّمُونَ فِيهِ الْقِتَالَ فَاسْتُحِلَّتْ فِيهِ دِمَاؤُنَا وَ هُتِكَ فِيهِ حُرْمَتُنَا وَ سُبِيَ فِيهِ ذَرَارِيُّنَا وَ نِسَاؤُنَا وَ أُضْرِمَتِ النِّيرَانُ فِي مَضَارِبِنَا وَ انْتُهِبَ مَا فِيهَا مِنْ ثَقَلِنَا وَ لَمْ تُرْعَ لِرَسُولِ اللَّهِ حُرْمَةٌ فِي أَمْرِنَا إِنَّ يَوْمَ الْحُسَيْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنَا وَ أَذَلَّ عَزِيزَنَا بِأَرْضِ كَرْبٍ وَ بَلَاءٍ وَ أَوْرَثَتْنَا الْكَرْبَ وَ الْبَلَاءَ إِلَى يَوْمِ الِانْقِضَاءِ فَعَلَى مِثْلِ الْحُسَيْنِ فَلْيَبْكِ الْبَاكُونَ فَإِنَّ الْبُكَاءَ يَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ ثُمَّ قَالَ(ع) كَانَ أَبِي(ع) إِذَا دَخَلَ‏ شَهْرُ الْمُحَرَّمِ‏ لَا يُرَى‏ ضَاحِكاً وَ كَانَتِ الْكِئَابَةُ تَغْلِبُ عَلَيْهِ حَتَّى يَمْضِيَ مِنْهُ عَشَرَةُ أَيَّامٍ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْعَاشِرِ كَانَ ذَلِكَ الْيَوْمُ يَوْمَ مُصِيبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُكَائِهِ وَ يَقُولُ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي قُتِلَ فِيهِ الْحُسَيْنُ(ع) ـ محرّم ماهى بود كه اهل جاهليّت نبرد را در آن حرام مى‏دانستند، ولي خون ما را در آن حلال شمردند و حرمت ما را هتك كردند و کودکان و زنان ما را اسير كردند و آتش به‌خيمه‏هاى ما زدند و آنچه داشتند، چپاول كردند و حرمت ما را رعايت نكردند. روز شهادت حسين(ع) چشم ما را ريش كرد و اشك ما را روان ساخت و عزيز ما را در زمين كربلا خوار كرد و گرفتارى و بلا به‌ما دچار E F ساخت. تا روز قيامت بر مانند حسين(ع) بايد گريست اين گريه گناهان بزرگ را محو مي‌کند. سپس فرمود: پدرم را شيوه اين بود كه چون محرم مي‌شد، خنده نداشت و اندوه بر او غالب بود تا روز دهم؛ روز دهم روز مصيبت و حزن و گريه‏اش بود و مي‌فرمود در اين روز حسين(ع) كشته شد.»[امالي الصّدوق، ص 128]

[19]. بحار الأنوار، ج 45، ص 21؛ مقتل الحسين(ع)(الخوارزمي)، ج ‏2، ص 20.

[20]. الکافی، ج 4، ص 574: «شهادت می‌دهم که تو نماز را اقامه و برپا کردی.»

[21]. بحار الأنوار، ج 44، ص 282 تا 285؛ ج 45، ص 257.

[22]. حج، 32: «و هر كس شعائر خدا را بزرگ دارد، در حقيقت، اين كار نشانۀ پاكى دل‌هاست.»

[23]. کامل الزّيارات، ص 104 و 105: «يَا أَبَا هَارُونَ أَنْشِدْنِي فِي الْحُسَيْنِ(ع). قَالَ فَأَنْشَدْتُهُ فَبَكَى، فَقَالَ أَنْشِدْنِي كَمَا تُنْشِدُونَ يَعْنِي بِالرَّقَّةِ ـ اى ابا هارون آيا شعرى در مصيبت امام حسين(ع) برايم مى‏خوانى؟ اباهارون مى‏گويد: پس براى آن حضرت شعرى خواندم و آن حضرت گريستند. سپس فرمودند: همان‌طورى كه پيش خود شعر و مرثيه مى‏خوانيد برايم بخوان؛ يعنى با رقّت و شور.»